Odpowiedzialność przewoźnika za przewożony towar. Podstawy prawne

Jakie akty prawne regulują odpowiedzialność przewoźnika?
Wszelkie zasady związane z odpowiedzialnością przewoźnika za transportowany towar znajdziemy w dwóch aktach prawnych:
1. Ustawie z dnia 15 listopada 1984 roku prawo przewozowe;
2. Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu towarów z dnia 19 maja 1956 roku (określanej jako konwencja CMR).

Z przepisów krajowych skorzystamy wtedy, gdy miejsce przyjęcia i dostarczenia towarów jest zlokalizowane na terytorium Polski. Ustawa dotyczy jednocześnie przewodu zarówno osób, jak i rzeczy, który jest wykonywany odpłatnie przez uprawnionego przewoźnika (pomija się w niej transport morski, konny i lotniczy).
Za to konwencja międzynarodowa CMR ma związek z przewozami transgranicznymi. Według artykułu 1 ust. 1 konwencji CMR, jej przepisy są stosowane do: (…) każdej umowy o zarobkowy przewóz drogowy towarów pojazdami, niezależnie od miejsca zamieszkania i przynależności państwowej stron, jeżeli miejsce przyjęcia przesyłki do przewozu i miejsce przewidziane dla jej dostawy, stosownie do ich przeznaczenia w umowie, znajdują się w dwóch różnych krajach.(…) CMR stosuje się więc np. w stosunku do przewozów na trasie Polska-Niemcy i Polska -Belgia. Istotne jest, aby przynajmniej jedna ze stron umowy przewozu przyjęła konwencję.

Szkoda i zakres odpowiedzialności – jak je rozumieć?
W przypadku szkody w odniesieniu do przewozu towarów, mówi się o ilościowym lub jakościowym ubytku, który obniża wartość towaru lub uniemożliwia korzystanie z niego. Będą to takie sytuacje jak ubytek towaru, utrata towaru, czy jego uszkodzenie. Poza tym w krajowym i międzynarodowym prawie znajduje się uzupełnienie pojęcia szkody o opóźnienie transportu. Za to według art. 65 ust. 1 prawa przewozowego, szkoda musi wystąpić w czasie między odebraniem przesyłki do przewozu, a jej wydaniem. Poza tym jako szkodę traktuje się też opóźnienie w dostawie towaru. Z kolei konwencja CMR w art. 17 nakłada na przewoźnika odpowiedzialność za zupełne lub częściowe zaginięcie towaru bądź jego uszkodzenie, następujące między przyjęciem towaru a jego wydaniem, a także za opóźnienie dostawy. Można więc zauważyć, że przesłanki odpowiedzialności w każdym z omawianych aktów prawnych, są podobne. Podsumowując, aby zaistniała odpowiedzialność przewoźnika, muszą zostać spełnione łącznie trzy przesłanki:
1. wystąpienie zdarzenia, które uzasadnia powstanie odpowiedzialności, np. zwłoka w dostawie towaru,
2. szkoda, jak np. częściowe zepsucie się transportowanej żywności,
3. związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zdarzeniem a szkodą.

Ograniczenie odpowiedzialności według prawa krajowego
Czytając powyższy akapit, można dojść do wniosku, że owa odpowiedzialność jest dość surowa. Jednak każdy z omawianych aktów prawnych zawiera przesłanki, których spełnienie sprawia, że odpowiedzialność przewoźnika nie powstaje. Według ustawy prawo przewozowe (art. 65 ust. 2) przewoźnik nie ponosi odpowiedzialność, jeżeli szkoda powstała:
- z przyczyn występujących po stronie nadawcy lub odbiorcy, które nie są spowodowane winą przewoźnika,
- w wyniku właściwości samego towaru,
- wskutek siły wyższej.

W każdej z tych sytuacji ciężar dowodu spoczywa na przewoźniku – musi on udowodnić okoliczność przeciwną. Niezależnie od tego, odpowiedzialność za ubytek, utratę lub uszkodzenie (nie za opóźnienie) nie powstaje, jeśli przewoźnik dowiedzie, że szkoda w danym zakresie jest wynikiem jednej z poniższych przyczyn:
- nadania pod nazwą niezgodną z rzeczywistością, nieścisłą lub niedostateczną rzeczy wyłączonych z przewozu lub przyjmowanych do przewozu na warunkach szczególnych albo niezachowania przez nadawcę tych warunków (np. przy przewozie leków lub materiałów biotechnologicznych),
- braku, niedostateczności lub wadliwości opakowania rzeczy, narażonych w tych warunkach na szkodę wskutek ich naturalnych właściwości (np. niewłaściwe opakowanie towarów wykonanych ze szkła),
- szczególnej podatności rzeczy na szkodę wskutek wad lub naturalnych właściwości (np. przewóz łatwo psujących się owoców),
- ładowania, rozmieszczania lub wyładowywania rzeczy przez nadawcę lub odbiorcę,
- przewozu przesyłek, które zgodnie z umową lub przepisami powinny być dozorowane, jeżeli szkoda wynika z przyczyn, którym miał zapobiec dozorca (np. materiały promieniotwórcze, broń, amunicja).

Gdy jedna z tych przesłanek zostaje wykazana, powstaje ustawowe domniemanie jej prawdziwości. Wówczas druga strona sporu musi przedstawić dowód przeciwny. Wedle artykułu 70 prawa przewozowego, przewoźnik nie jest odpowiedzialny za szkody powstałe wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania polecenia zmiany umowy przewozu. Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, w której polecenia te wyszły od osób uprawnionych, czyli nadawcy lub odbiorcy towaru. Wtedy odszkodowanie jest wyliczane zgodnie z zasadą z artykułu 80 prawa przewozowego.

Kwestia ubytków ilościowych
Kolejna kwestia dotyczy ubytków ilościowych. Warto wiedzieć, że prawo przewozowe zwalnia przewoźników z odpowiedzialności za ubytek przesyłki, czyli zmianę ilości czy masy – pod warunkiem, że przewoźnik:
- nie sprawdził tych parametrów, ponieważ nie było to jego obowiązkiem,
- dostarczył towar w stanie nienaruszonym - chyba że osoba uprawniona udowodni, że szkoda pojawiła się w czasie między przyjęciem przesyłki do przewozu, a jej wydaniem. Jednak wówczas konieczne jest obalenie ustawowe domniemania przewidzianego w art. 6 ust. 2 prawa przewozowego.

Niektóre materiały samoistnie (naturalnie) tracą na masie przez swoje właściwości fizykochemiczne, np. niektóre pierwiastki takie jak siarka, rudy metali, cement, czy paliwa stałe. Wtedy odpowiedzialność przewoźnika zostaje ograniczona do części ubytku przewyższającej przyjęte normy. Wyjątkiem w tej sytuacji jest wyniknięcie szkody z przyczyn, które nie uzasadniają odwołania się do tych przepisów, np. dojdzie do kradzieży. Jednocześnie prawo przewozowe uwzględnia możliwość wydania rozporządzenia wskazującego takie normy. Uchylono obowiązujące zarządzenie Ministra Transportu, Żeglugi i Łączności z dnia 16 stycznia 1989 r. w sprawie krajowych norm ubytków naturalnych niektórych artykułów przewożonych środkami transportu samochodowego (oraz jego odpowiednik dotyczący transportu kolejowego) – obecnie nie istnieją więc przepisy wykonawcze w tym zakresie. Poza tym jeśli szkoda powstaje tylko częściowo z winy przewoźnika, to jego odpowiedzialność jest ograniczona jedynie do tego zakresu.

Co z roszczeniami przeciwko przewoźnikowi?
W przepisach prawa przewozowego znajduje się też szeroko zakrojona ochrona przewoźników w sprawie zgłaszania roszczeń. Artykuł 76 ustawy wskazuje, że przyjęcie przesyłki przez uprawnionego powoduje wygaśnięcie roszczeń z tytułu ubytku lub uszkodzenia przesyłki z wyjątkiem sytuacji, w których:
- szkodę stwierdzono protokolarnie przed przyjęciem przesyłki przez uprawnionego lub zaniechano tego z winy przewoźnika,
- ubytek lub uszkodzenie powstały w wyniku winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika,
- szkodę nie dającą się zauważyć z zewnątrz uprawniony stwierdził po przyjęciu przesyłki i w terminie 7 dni zażądał ustalenia jej stanu oraz udowodnił, że szkoda powstała między przyjęcie przesyłki do przewozu a jej wydaniem.

Przewoźnicy są też zabezpieczeni dzięki krótkiemu terminowi przedawnienia roszczeń. Wynosi od jeden rok lub dwa miesiące w przypadku opóźnienia w doręczeniu.

Ograniczenia kwotowe odpowiedzialności przewoźnika
Oprócz przedmiotowego ograniczenia odpowiedzialności przewoźnika, krajowa ustawa wprowadza też limity odnoszące się do maksymalnej wysokości żądanego odszkodowania. Zgodnie z artykułem 80 prawa przewozowego, gdy dojdzie do ubytku lub utraty, odszkodowanie może wynieść równowartość:
- ceny wskazanej na rachunku dostawcy lub sprzedawcy,
- ceny wynikającej z cennika obowiązującego w dniu nadania przesyłki,
- rzeczy tego samego rodzaju oraz gatunku w miejscu i czasie ich nadania.
Jeśli chodzi o przesyłkę z deklarowaną wartością, odszkodowanie obejmuje właśnie tą wartość lub jej część w przypadku ubytku – chyba że przewoźnik wykaże, iż wartość rzeczy była niższa niż deklarowana. Jeśli w towarze powstanie ubytek, odszkodowanie wynosi tyle, ile procentowy udział ubytku w wartości kompletnej rzeczy. Poza odszkodowaniem, przewoźnik jest zobowiązany również do zwrotu przewoźnego, a także pozostałych kosztów wynikających z przewozu przesyłki (całościowo lub częściowo, zależnie od szkody). Gdy w wyniku zwłoki powstanie inna szkoda niż w towarze, koszty zwraca w podwójnej wysokości.
Kiedy ustawowe ograniczenia wysokości odszkodowania nie obowiązują? Wtedy, gdy szkoda powstaje w wyniku winy umyślnej bądź rażącego niedbalstwa przewoźnika.

Konwencja CMR, a odpowiedzialność za przewóz towaru
W przypadku międzynarodowej konwencji CMR, przewoźnik jest zobowiązany do sprawdzenia:
- danych w liście przewozowym, które dotyczą ilości, cech i numerów towaru,
- widocznego stanu towaru i opakowania,
- ilości towaru na taborze (na żądanie nadawcy i przy zastrzeżeniu zwrotu wydatków poniesionych z tego tytułu).

Nie oznacza to jednocześnie szczegółowej, dokładnej inspekcji, a tylko wstępną weryfikację. Przewoźnik ma jedynie upewnić się, czy towar lub opakowania nie mają śladów uszkodzenia i są właściwe zapakowane na czas przewozu. Nie istnieje przy tym jednolita linia orzecznicza odnosząca się do stopnia zapobiegliwości przewoźnika. Wskazuje się jednak na zasadność dochowania staranności, której oczekuje się od profesjonalisty. Ma to szczególne znaczenie w przypadku towarów wrażliwych. Dlatego jeśli przewoźnik specjalizuje się w transporcie konkretnego materiału, stopień staranności jaki wykaże, powinien być większy. Wówczas może być to np. sprawdzenie szczelności i stabilności butli ze stężonymi kwasami, pH roztworu chemicznego za pomocą kwasomierza, czy temperatury lodu bądź suchego lodu przy przewozie odczynników biochemicznych.
Jeśli przewoźnik nie ma takiej możliwości, musi odnotować stosowane zastrzeżenia na liście przewozowym. Jest to o tyle istotne, iż w razie braku umowy, list przewozowy jest dowodem jej zawarcia, a także warunków oraz przyjęcia towaru przez przewoźnika. Gdy zastrzeżenia nie będzie, według artykułu 9 konwencji CMR domniemywa się, że towar i opakowanie były w dobrym stanie, a liczba sztuk towaru, ich numery i cechy były zgodnie z podanymi w liście przewozowym.

Prawo międzynarodowe, a ograniczenie odpowiedzialności przewoźnika
W przypadku konwencji CMR, według artykułu 17 ust. 2, przewoźnik będzie zwolniony z odpowiedzialności, jeżeli zaginięcie, opóźnienie lub uszkodzenie wynikało z:
- winy osoby uprawnionej.
- zlecenia wydanego przez osobę uprawnioną,
- wadę własną towaru,
- działanie siły wyższej.

Według artykułu 19 konwencji CMR opóźnienie w przewozie towaru następuje wtedy, gdy nie zostanie dowieziony na umówiony czas, bądź w przypadku umówionego terminu – czas przewozu przekroczył czas, w jakim zrobiłby to staranny przewoźnik. Poza tym, zgodnie z artykułem 17 ust. 4 konwencji CMR, odpowiedzialność przewoźnika nie powstanie również wtedy, gdy zaginięcie lub uszkodzenie towaru nastąpi wskutek:
- użycia pojazdów otwartych i nieprzykrytych opończą, jeżeli taki obowiązek odnotowano w liście przewozowym,
- braku lub wadliwego opakowanie towaru, który z tego względu narażony jest na zaginięcie lub uszkodzenie,
- manipulowania, ładowania, rozmieszczania lub wyładowania towaru przez nadawcę albo odbiorcę lub osoby działające na ich rachunek,
- działania naturalnych właściwości towarów, które mogą doprowadzić do samoistnego zaginięcia lub uszkodzenia towaru (np. działanie rdzy, wyciek, wyschnięcie, zepsucie),
- niewystarczająco lub błędnie oznaczone przesyłki,
- przewozu żywych zwierząt.

Jeśli przewoźnik ponosi odpowiedzialność tylko za niektóre przyczyny szkody, to odpowiada za nie wyłącznie w tym zakresie. Jednak nie może powołać się na wady pojazdu, którym realizuje przewóz, ani na winę osoby, u której owy pojazd wynajął czy jej pracowników. Wykazanie zaistnienia przyczyny wyłączającej odpowiedzialność jest po stronie przewoźnika. Jednak gdy faktycznie stwierdzi on dany powód, to zaistnieje domniemanie zgodności z tym twierdzeniem. Za to osoba uprawniona może przeprowadzić dowód przeciwny. Kiedy szkoda powstaje w żywym inwentarzu lub towarze, który wymaga stosowania wyjątkowych warunków przewozu, przewoźnik powinien wykazać, iż podjął środki odpowiednie do okoliczności lub zastosował się do przekazanych instrukcji.

Możliwość dochodzenia roszczeń według konwencji CMR
Efektywne dochodzenie roszczeń na gruncie konwencji CMR, wymaga dochowania aktu staranności od odbiorcy towaru. Musi on sprawdzić stan towaru, zgłosić ewentualne nieprawidłowości przewoźnikowi (nie zaś nadawcy), a także zabezpieczyć dowody wystąpienia szkody, jej rozmiaru oraz okoliczności powstania.
Zgłoszenia może dokonać w terminie siedmiu dni od daty dostawy w przypadku uszkodzenia lub utraty. Za to w przypadku opóźnienia odbiorca ma na to 21 dni od daty dostawy. W innym przypadku uznaje się, że odbiorca otrzymał towar zgodny z umową. 
Kiedy nie obowiązuje siedmiodniowy termin? Wtedy, gdy towar był sprawdzony przez odbiorcę i przewoźnika – chyba że wada ma charakter ukryty i nie można było wykryć jej wcześniej.
Jaka jest wysokość odszkodowania na gruncie prawa międzynarodowego? Jego wysokość oblicza się, uwzględniając wartość towaru w miejscu i czasie przyjęcia go do przewozu (artykuł 23 ust. 1 konwencji CMR). Wartość towaru można liczyć według bieżącej ceny rynkowej, cen giełdowych, lub zwykłej wartości towarów tego samego rodzaju i jakości. Zgodnie z zasadami, odszkodowanie nie powinno przekroczyć 8,33 jednostki rozliczeniowej za każdy kilogram brakującej wagi brutto. Wyjątkiem jest sytuacja, w której deklarowano wartość towaru lub specjalny interes w jego dostarczeniu. Jednostka rozliczeniowa jest specjalnym prawem ciągnienia przeliczanym każdorazowo na walutę krajową w razie sporu sądowego.
- Poza odszkodowaniem, zwrotowi podlega też przewoźne, cło oraz pozostałe opłaty poniesione w związku z usługą przewozu towarów.
- W przypadku obniżenia wartości przesyłki, odszkodowanie powinno odpowiadać spadkowi wartości – jeśli jest on na tyle duży, że towar nie nadaje się już do użytku, wypłaca się takie odszkodowanie, jak za utratę przesyłki.

Jak chronić interesy przewoźnika? Wskazówki
Podstawą jest prawidłowo skonstruowana umowa przewozu. W kontrakcie powinny znaleźć się regulacje związane z takimi kwestiami, jak:
- dopuszczalna wysokość naturalnych ubytków,
- podmiot odpowiedzialny za ładowanie i rozładowywanie towaru,
- zabezpieczenie przesyłki,
- nadzór nad towarem specjalnego przeznaczenia,
- dokładne określenie wyjściowej wagi i ilości przewożonego towaru.

Wszystkie stosowane informacje muszą znaleźć się w liście przewozowym. Spory na tle prawa transportowego zazwyczaj rozpatruje się indywidualnie. Mimo, że przepisów regulujących te kwestie nie ma zbyt wiele, to są one dość złożone, a regulacje prawa krajowego często zastępują konstrukcje stosowane na arenie międzynarodowej. Niezależnie od sytuacji, zazwyczaj najlepszym rozwiązaniem jest skorzystanie z pomocy kancelarii prawnej. Warto wybrać specjalistów, którzy sporządzą i zaopiniują kontrakt, a także będą reprezentować firmę przewozową, nadawcę lub odbiorcę przed sądem.

Czytaj także:
- Kary za przekroczenie czasu pracy kierowcy. Jakie są skutki prawne?
- Przepisy prawne, które regulują pracę przewoźników międzynarodowych