Przyszłość usług pocztowych - konkurencja czy kooperacja?

Adam Smith (1723-1790) twierdził, że człowiek nie zamierza na ogół popierać interesów społecznych ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera. Kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał możliwie najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku, jednak jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Celem tym zaś jest dobro społeczne. Dowodem ograniczonego zaufania do możliwości oddziaływania „niewidzialnej ręki rynku” jest niewątpliwie sektor usług pocztowych. Od czasów Wielkiego Szkota poczta nie doczekała się uwolnienia spod kurateli państwa. Liberalizacja sektora może dokonać się dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku. Nadzieję taką dają Dyrektywy 97/67/WE i 2002/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej.

Rynek = dostawca + produkt + odbiorca

Klasyczna definicja ujmuje rynek jako ogół stosunków wymiennych towarowo-pieniężnych, zachodzących między sprzedającymi, reprezentującymi podaż, a kupującymi - reprezentującymi popyt. W wyniku wzajemnych relacji między podażą i popytem wyznaczany jest trzeci element rynku - cena. Cena jest miarą wartości dobra podlegającego wymianie, czyli produktu. Rynek produktu możemy zdefiniować jako grupę nabywców posiadających podobne potrzeby i sprzedawców oferujących produkt lub produkty służące do zaspokojenia tych potrzeb. Część rynku określonego produktu lub grupy produktów to sektor. Możemy więc wyróżnić sektor usług pocztowych i kurierskich lub sektor usług TSL (Transport-Spedycja-Logistyka). W publikacjach dla określenia nazwy sektora przyjęta jest forma „rynek”, w związku z czym powszechne są nazwy „rynek usług pocztowych i kurierskich” lub „rynek usług TSL”. Na użytek niniejszej pracy przyjmuję określenie „sektor”, np. sektor usług pocztowych i kurierskich, sektor usług kurierskich, sektor przesyłek ekspresowych. Jest to spojrzenie na rynek pod kątem produktu bądź usługi (albo ich grup).

Dla określenia podmiotów tworzących podaż, czyli na producentów, możemy również użyć formy „sektor”, jednakże „branża” wydaje się terminem bardziej precyzyjnym. W literaturze zachodniej powszechny jest termin industry. Używa się go zazwyczaj do określenia konkretnej dziedziny działalności gospodarczej, zarówno produkcyjnej jak i usługowej w szerokim sensie. Natomiast branża (branch, line of business) to zbiór podmiotów gospodarczych oferujących na sprzedaż te same lub podobne produkty bądź usługi. Kryterium przynależności do branży może być wykorzystywanie podobnych technologii - to najwęższym znaczeniu, bądź zaspokajanie podobnych potrzeb - w znaczeniu najszerszym. Dlatego właśnie „branża” posłuży do określenia sektora (grupy) sprzedawców.
Ponieważ tytuł zawęża obszar rozważań do usług, w dalszej części skupimy się na usługach.

W polskich publikacjach wymieniane są między innymi branże usług: bezprzewodowych, budowlanych, edukacyjnych, finansowych, hazardowych, informatycznych, kosmetycznych, kurierskich, logistycznych (1) , marketingowych, medycznych, ochrony mienia, outsourcingowych, pocztowych i kurierskich (2), poligraficznych, serwisowych, socjalnych, sprzątających, telekomunikacyjnych, zdrowotnych. Przedmiotem naszego zainteresowania są trzy branże pokrewne. Dokładniej: obszar główny, czyli branża usług pocztowych, a pozostałe – z uwagi bliskie pokrewieństwo z usługami pocztowymi – to branża usług ekspresowych i branża usług logistycznych. W tym miejscu nasuwa się pytanie odnośnie umiejscowienia w tym zbiorze usług kurierskich. Do czasu celniejszego zdefiniowania, możemy przyjąć, że zarówno usługi kurierskie, jak i ekspresowe tworzą jedną grupę, w której podstawowym kryterium jest krótki (ekspresowy) czas doręczenia. Skłania to do traktowania usług ekspresowych jako kategorii szerszej, a usług kurierskich, które dały początek tego rodzaju działalności – jako głównej podgrupy usług ekspresowych. Wyróżnikiem niech będzie rola specjalnego posłańca – kuriera. Należy jednak pamiętać, iż kryterium kuriera nie jest wyróżnikiem wystarczającym, dlatego sprawa definiowania usług ekspresowych i kurierskich pozostaje nadal otwartą.

Wśród tworzących popyt odbiorców rynkowych również możemy wyodrębnić sektory, czyli grupy o zbliżonych potrzebach lub wymaganiach. Dla nich zarezerwujmy termin „segment”. Na rynku usług pocztowych można wyodrębnić segmenty klientów indywidualnych, instytucjonalnych, biznesowych. Mamy zatem branżę dostawców, sektor(y) produktów i segment(y) odbiorców.

Definicje usług pocztowych

W ujęciu technologicznym usługą pocztową jest szereg kolejnych faz, czynności i operacji związanych z gromadzeniem, segregacją, przemieszczaniem i doręczaniem przesyłek od nadawcy do odbiorcy przesyłki pocztowej(3).

Aleksander Panasiuk z Uniwersytetu Szczecińskiego usługę pocztową zdefiniuje jako: niematerialny i  czynnościowy charakter wyodrębnionej działalności gospodarczej, zmierzający do zaspokojenia potrzeb konsumentów w zakresie przysyłania informacji na odległość, a także wartości materialnych i nominalnych wraz ze świadczeniami o charakterze pośrednictwa rynkowego (4).

Natomiast rynek usług pocztowych postrzega jako proces, przy pomocy którego usługodawcy (operatorzy pocztowi) oraz usługobiorcy (klienci indywidualni i instytucjonalni) określają warunki świadczenia (produkcji) i korzystania (konsumpcji) z usług pocztowych, co do ilości, ceny i warunków zakupu, w ramach obowiązującego systemu regulacji.

Przyszłość usług pocztowych

Rozwój elektronicznych metod komunikowania się wpływa na ilość korespondencji pisemnej. Usługi SMS, MMS czy e-mail mają charakter substytucyjny wobec listu tradycyjnego. W świadomości przeciętnego Kowalskiego zastępowanie korespondencji pisemnej formami elektronicznymi jest oczywiste. Niejeden futurysta mógłby nawet oczekiwać całkowitego zastąpienia listów pisanych elektronicznymi. Być może w przyszłości jeszcze trudnej do określenia - ale jednak. Dalszy tok rozumowania doprowadziłby go być może do wniosku, że skoro nie będzie listów, to zbędna stanie się poczta w znaczeniu przedsiębiorstwa, czyli podmiotu gospodarczego. Istnieje wprawdzie argument rozwoju handlu elektronicznego, który wymaga przecież fizycznego transportu do odbiorcy towaru zamówionego elektronicznie. Jednakże obok branży usług pocztowych rozwijają się pokrewne branże: logistyki i przesyłek ekspresowych. To one mogą z powodzeniem przejąć funkcje obecnych firm pocztowych.

Czarnowidztwu na temat przyszłości obecnej branży pocztowej można przeciwstawić fragment wystąpienia posła Karola Działoszyńskiego (5), w ramach debaty sejmowej nad projektem ustawy Prawo pocztowe w marcu 2000 roku:

Rozwój elektronicznych metod komunikowania wcale nie oznacza schyłku usług pocztowych. Pomimo że przedtem telefaks, a od jakiegoś czasu poczta elektroniczna zastępuje w pewnym stopniu niektóre tradycyjne sposoby korespondencji na papierze, to światowy związek pocztowy, opierając się na studiach przeprowadzonych w ponad 90 krajach członkowskich, przewiduje stały wzrost liczby przesyłanych listów - do 2005¬ r. o około 2,5% rocznie. Występuje tu tendencja wzrostowa, bo w 1995 r. wzrost liczby przesyłanych listów wynosił 0,9%.

Poczta w globalnym wymiarze jest przy tym potężnym przedsięwzięciem logistycznym. W 1995 r. wysłano 403 mld listów. Dziennie w obrocie pocztowym znajduje się 1,1 mld różnych przesyłek. Wymaga to pracy 6 mln pracowników poczty na całym świecie. Jest jednak jasne, że handel elektroniczny, który wpłynie na wszystkie dziedziny gospodarki, będzie miał również wpływ na pocztę. Wirtualnemu handlowi musi bowiem towarzyszyć wzrost przekazu towarów detalicznych drogą pocztową, co oznacza stopniową zmianę struktury rynku pocztowego. Przekaz pakietów i paczek stanie się najbardziej atrakcyjnym i pożądanym obszarem rynku. Istotnym wyzwaniem jest również globalizacja handlu spowodowana gospodarką elektroniczną - o ile obecnie 98 [% -  przyp. M.S.] przesyłek pocztowych krąży w obrocie krajowym, o tyle w przyszłości trzeba być przygotowanym na znaczny wzrost detalicznego obrotu towarowego z zagranicą drogą pocztową. Jest to spore wyzwanie organizacyjne dla poczty i regulacyjne dla prawa o obrocie towarowym z zagranicą.

Z wypowiedzi tej wynika, że w najbliższej przyszłości nic nie zapowiada upadku sektora pocztowego, a w niektórych dziedzinach można liczyć na jego rozwój.

Profil ekonomiczny sektora

Nawet przy założeniu, że sektor pocztowy nie wchodzi jeszcze w fazę upadku, a jedynie zmienia strukturę produktów, utrzymanie się w branży wymaga stałej czujności na poziomie strategicznym. Dotyczy to zwłaszcza grona pocztowych operatorów publicznych, w większości państw europejskich chronionych jeszcze barierą wejścia na rynek przez państwo. Do grona tego należy również państwowe przedsiębiorstwo użyteczności publicznej Poczta Polska. Przedsiębiorstwo to – według ocen zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych – nie jest przystosowane do działania na wolnym rynku. Trudno przypuszczać, by firma ta nie widziała nadchodzących zagrożeń. Sposobem oceny rzeczywistości, w której przyjdzie jej niebawem funkcjonować, może być profil ekonomiczny sektora (6)  (Industry’s Dominant Economic Characteristic). Metoda ta to uproszczona charakterystyka (7) sektora, m.in. według następujących cech:

• rozmiaru rynku mierzonego w jednostkach naturalnych i rocznych dochodach ze sprzedaży,
• zakresu konkurowania – lokalnego, regionalnego, krajowego, globalnego,
• stopy wzrostu rynku mierzonej procentami wzrostu (spadku) sprzedaży rocznej i fazy życia sektora,
• liczby konkurentów i ich relatywnych udziałów w rynku, określenia stopnia koncentracji sektora,
• liczby nabywców i ich relatywnej wielkości,
• poziomu i możliwości integracji w przód i w tył,
• wysokości barier wejścia i wyjścia,
• tempa zmian w technologii i komercjalizacji nowych produktów,
• stopnia dyferencjacji (zróżnicowania) produktów konkurujących firm,
• występowania efektu ekonomiki skali w produkcji, transporcie i masowym marketingu produktów sektora,
• wymagań kapitałowych.
  

---

Przypisy

(1)  www.mbe-pl.pl/
(2)  www.boss.com.pl/
(3)  Aleksander  Panasiuk, Usługi pocztowe, PWN, Warszawa 2003, s.35 (za: The Cambridge Encyclopaedia, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne, Sydney 1990, s.967).
(4)  Tamże.
(5)  www.dzialoszynski.pl
(6)  Grażyna Gierszewska, Maria Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2002, za: A.A. Thompson, A.J. Strickland, Strategic Management, Concepts and Cases, R.D. Irwin, Homewood, III, Boston 1996.
(7)  W porównaniu z analizą „pięciu sił” Portera, patrz: Michael E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 1996.