Otwarcie kolejowego rynku usług transportowych w Polsce

Podstawy prawne, unijne i krajowe
Podstawą prawną kształtowania rynku usług transportu kolejowego jest dyrektywa Rady nr 91/440/EWG z 29 lipca 1991 r. w sprawie rozwoju kolei wspólnotowych oraz następne dwie dyrektywy z 19 czerwca 1995 r. - nr 95/18/WE w sprawie przyznawania licencji przedsiębiorstwom kolejowym oraz nr 95/19/WE w sprawie alokacji potencjału infrastruktury kolejowej i pobierania opłat za używanie infrastruktury.

Głównym celem dyrektywy 91/440/EWG jest oddzielenie procesu zarządzania infrastrukturą kolejową od wykonawstwa przewozów, zapewnienie dostępu do infrastruktury kolejowej i niezależności zarządzania przedsiębiorstwami kolejowymi, mając na uwadze poprawę ich sytuacji finansowej. Dyrektywa ta stworzyła więc podstawy prawne dla liberalizacji rynku usług transportu kolejowego w krajach członkowskich Wspólnot Europejskich (WE). Natomiast dyrektywa 95/18/WE dotyczyła głównie wydawania licencji, okresu ich ważności i zmiany w kontekście przepisów art. 10 dyrektywy 91/440/EWG. Dyrektywa 95/19/WE regulowała alokację potencjału infrastruktury kolejowej, z uwzględnieniem usług świadczonych w interesie społecznym (służby publicznej), pobieranie opłat w zależności od charakteru usługi, czasu usługi, sytuacji na rynku transportowym oraz rodzaju i jakości infrastruktury. Cele te dla Polski stały się obowiązujące po ustanowieniu - na podstawie Układu Europejskiego - stowarzyszenia między Rzeczpospolitą Polską, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, sporządzonego w Brukseli 16 grudnia 1991 r. Decyzje Wspólnot Europejskich w zakresie transportu kolejowego zostały w Polsce zawarte w ustawie z 27 czerwca 1997 r. o transporcie kolejowym (między innymi problematyka eksploatacji linii kolejowych i pojazdów szynowych, finansowania transportu kolejowego, koncesjonowania transportu kolejowego, regulacja i nadzór techniczny w transporcie kolejowym oraz bezpieczeństwo ruchu kolejowego). Poprzez koncesjonowanie działalności gospodarczej w transporcie kolejowym, to jest zarządzania liniami kolejowymi oraz wykonywania przewozów kolejowych, umożliwiono różnym podmiotom gospodarczym dostęp do transportu kolejowego. Następnie, mając na uwadze potrzebę dostosowania struktury przedsiębiorstwa państwowego "Polskie Koleje Państwowe" do wymogów dyrektyw UE oraz ustawy o transporcie kolejowym, Sejm RP uchwalił 8 września 2000 r. ustawę o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa "Polskie Koleje Państwowe". W rezultacie jednolite przedsiębiorstwo PKP zostało w II połowie 2001 r. podzielone na wiele różnych spółek prawa handlowego, w tym spółki przewozowe (pasażerskie, towarowe) oraz spółkę zarządzającą liniami kolejowymi.

Nowelizacje wymienionych dyrektyw WE zostały dokonane w lutym 2001 r. następnymi dyrektywami, określanymi "pierwszym pakietem kolejowym" dyrektyw UE. Pakiet ten obejmuje cztery dyrektywy:
- nr 2001/12/WE zmieniającą dyrektywę 91/440/EWG,
- nr 2001/13/WE zmieniającą dyrektywę 95/18/WE,
- nr 2001/14/WE zastępującą dyrektywę 95/19/WE,
oraz nową - nr 2001/16/WE z 19 marca 2001 r. w sprawie interoperacyjności transeuropejskiego systemu kolei konwencjonalnych.

Postanowienia tych dyrektyw stały się podstawą do otwarcia rynku usług transportu kolejowego już od 15 marca 2003 r. na sieci 50 000 km linii kolejowych w krajach członkowskich UE i stowarzyszonych. Sieć ta, zwana Transeuropejską Kolejową Siecią Towarową (TERFN), obejmowała w Polsce między innymi linie objęte umową europejską AGTC:
- C-E 20 Kunowice (granica państwa) - Poznań - Warszawa - Terespol (granica państwa),
- C-E 30 Bielawa Dolna (granica państwa) - Węgliniec - Wrocław - Katowice - Kraków - Przemyśl - Medyka (granica państwa),
- C-E 59 Świnoujście - Szczecin Dąbie - Kostrzyn - Zielona Góra - Wrocław - Opole - Racibórz - Chałupki (granica państwa),
- C-E 65 Gdynia - Tczew - Bydgoszcz / Warszawa - Katowice - Zebrzydowice (granica państwa),
w celu wykonywania międzynarodowych przewozów towarowych (łącznie ponad 4 000 km). W programie działań "Białej Księgi - Europejskiej polityki transportowej 2010: czas na podjęcie decyzji" przewidziano wdrożenie kolejnego pakietu środków dla sektora kolejowego, aby przyśpieszyć między innymi liberalizację rynku usług transportu kolejowego w Europie, zapewniając wysoki poziom bezpieczeństwa sieci kolejowej. "Drugi pakiet kolejowy", przyjęty 29 kwietnia 2004 r., obejmuje dyrektywy:
- nr 2004/49/WE w sprawie bezpieczeństwa kolei wspólnotowych oraz zmiany dyrektywy 95/ 18/WE w sprawie przyznawania licencji przedsiębiorstwom kolejowym, a także dyrektywy 2001/14/WE w sprawie alokacji zdolności przepustowej infrastruktury kolejowej i pobierania opłat za użytkowanie infrastruktury kolejowej oraz certyfikację w zakresie bezpieczeństwa,
- nr 2004/50/WE zmieniającą dyrektywę 96/48/WE w sprawie interoperacyjności transeuropejskiego systemu kolei dużych prędkości i dyrektywę 2001/16/WE w sprawie interoperacyjności transeuropejskiego systemu kolei konwencjonalnej,
- nr 2004/51/WE, zmieniającą dyrektywę 91/440/EWG.